Polski Manchester w Przewodniku po Warszawie, Łodzi… z roku 1897

Łódź. Na miejscu, gdzie obecnie wznosi się rozległe miasto fabryczne, którego olbrzymia produkcya zjednała mu nazwę „polskiego Manchesteru”, przed 100 z górą laty ciągnęły się olbrzymie bory z małą pośród nich osadą rolniczą Łodzią, należącą do posiadłości nadanej Biskupom Kujawskim. Nieliczna ludność ówczesnej Łodzi utrzymywała się wyłącznie z pracy około roli.
W r. 1806, ze zmianą stosunków wewnętrznych skutkiem utworzenia Ks. Warszawskiego, Łódź przeszła na własność rządu. W r. 1820, widać już pewien znaczny przyrost ludności, która wynosiła w owym roku 799 głów płci obojga, ilość zaś zabudowań podniosła się do 112 domów mieszkalnych, nie licząc innych budynków gospodarskich. Rok ten uważać należy za właściwą datę zapoczątkowania przemysłu Łódzkiego.
Postanowieniem Ks. Namiestnika z dnia 20 Września 1820 r. Łódź zaliczoną zostaje do miast fabrycznych, a to zw względu na nader szczęśliwe jej położenie geograficzne. Na mocy reskryptu powyższego, w tymże roku przystąpiono bezzwłocznie do regulacyi placów miejskich, wytykania nowych ulic i.t.p. W roku 1825 Cesarz Aleksander I w przejeździe po kraju zwiedził Łódź i udzielił zezwolenie na dalsze rozszerzanie jej obszaru.
Gwałtowany jednak wzrost Łodzi datuje od roku 1831, t.j. od chwili zniesienia granicy celnej od strony gubernii Cesarstwa. W roku 1833 liczyła ona już 5730 mieszkańców, liczbę na owe czasy bardzo imponującą. Ostatnia regulacya miasta, wyjednana w r. 1838/9 przez ówczesnego Gubernatora Cywilnego hr. Potockiego, przyniosła znaczne rozszerzenie Łodzi kosztem części leśnictwa rządowego Łaznów. Odnośny dekret Namiestnika upoważniał jednocześnie do czerpania budulcu na wznoszone domostwa i zakłady fabryczne z lasów rządowych, położonych w obrębie przyległego leśnictwa „Pabianice”.
Ułatwienia te oraz znaczne ulgi; zapewnione nowym osadnikom, ściągały do Łodzi coraz więcej mieszkańców tak, że w r. 1840 było ich już 20000. W tym to czasie przystąpiono również do zastąpienia siły rąk ludzkich motorami parowymi. Pierwsza machina parowa, o sile 60 koni, sprowadzoną została do Łodzi w r. 1839.
Między rokiem 1841 a 1850 wytwórczość przemysłowa Łodzi, przewyższając znacznie zapotrzebowanie wewnątrz kraju, przechodziła epokę groźnego kryzysu. Z chwilą zbudowania jednak Dr. Żel. Warszawsko-Terespolskiej, i, co za tem idzie, z rozszerzeniem zbytu produkcyi miejscowej na rynku wewnętrzne, ustąpiły w czasie bardzo krótkim wszelkie obawy o dalszą egzystencyę fabrycznego ściśle miasta, tak piękne rokującego nadzieje. Spadek wartości waluty krajowej po ostatniej wojnie wschodniej, powstawanie coraz to nowych arteryi komunikacyjnych w państwie, ogólne wreszcie ukształtowanie się stosunków ekonomicznych państwowych spowodowały olbrzymi wzrost produkcyi Łodzi.
Gdy w r. 1860 wartość wytworów łódzkich wynosiła zaledwie 2,612,095 rs. przy 7107 robotnikach, w r. 1878 – 500 fabryk bawełnianych wyprodukowało towarów za 18,754,000 rs., a 80 fabryk wełnianych za 8,517,070 rs. W chwili obecnej Łódź w dalszym ciągu nie przestaje potęgować swej działalności przemysłowej, zalewając produktami swemi najodleglejsze dzielnice Państwa. Znajczniejszych fabryk Łódź liczy obecnie przeszło 400, o produkcyi rocznej z górą 80 milionów rubli, na którą przeważnie składa się przemysł przędzalniczy i tkacki.
Ludność, która przed stuleciem nie dochodziła do 200 głów, wynosi obecnie około 300,000, z czego 70% przypada na klasę roboczą. Olbrzymi ten rozrost miasta spowodowany został napływem kapitałów zagranicznych, które uczyniły z Łodzi miasto fabryczne o charakterze wybitnie niemieckim. Energiczne jednak rozporządzenia władz krajowych zapobiegły dalszemu szerzeniu się podobnej anomalii.
Geograficzne położenie Łodzi oznacza 51°47′ szerokości i 37°9′ długości. Łódź leży nad rzeczką Łódką, w odległości 12 wiorst od Warszawy i 49 wiorst od Piotrkowa, przy dr. żel. W.-Wiedeńską i dr. żel. Iwangrodzko-Dombowską na stacyi Koluszki, odległej od Łodzi o wiorst 26. Pod względem administracyjnym Łódź jest miastem powiatowym gubernii Piotrkowskiej i jako takie jest siedliskiem odnośnych władz powiatu łódzkiego. Niezależnie od tychże Łódź posiada oddzielny zarząd miejski, uorganizowaną w r. 1894 na modłę warszawską, władzę policyjną, oddział pocztowo-telegraficzny, dyrekcyą naukową, oddział sądu okręgowego piotrkowskiego, Zjazd Sędziów Pokoju, 6 sądów pokoju, komisyę sanitarną, oddział Banku Państwa i inne. Zakładów naukowych rządowych średnich znajduje się w Łodzi 3: gimnazya męskie i żeńskie i wyższa szkoła rzemieślnicza; nadto kosztem miasta utrzymywane są: 4 klasowa szkoła Aleksandryjska i 22 szkoły elementarne. Prywatnych zakładów naukowych, żeńskich i męskich, liczy Łódź kilkanaście.
Instytucyi publicznych wszelkiego rodzaju znajduje się w Łodzi ilość znaczna, jako to: Tow. Kredyt. Miejskie (vide ryc. 7), Bank handlowy, Oddział Azowsko-Dońskiego banku handlowego, Kassę Przemysłowców, Oddział Tow. Popierania Rus. Przemysłu i Handlu i inne. Z towarzystw i instytucji społecznych, filantropijnych, naukowych, sportowych etc. zaznaczmy: Chrześcijańskie Towarzystwo Dobroczynności, Towarzystwo Czerwonego Krzyża, Towarzystwo Straży Ogniowej Ochotniczej, Towarzystwo Subiektów Handlowych, Przytułek położniczy, Schronienie dla ubogich, 3 przytułki dla sierot, Towarzystwo lekarskie, Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia” – „Gesangverein”, Klub Cyklistów itp. Szpitali publicznych liczy Łódź 3: Szpital Aleksandryjski, Św. Anny i Żydowski; oprócz tych funkcyonuje wiele szpitali i ambulatoriów przy fabrykach i zakładach przemysłowych; szpitale te przeznaczone są na wyłączny użytek pracowników wzmiankowanych zakładów.
Gmachów poświęconych służbie Bożej, Łódź, stosunkowo do swego zaludnienia, liczy ilość bardzo szczupłą, a mianowicie: 1 Cerkiew prawosławną pod wezwaniem Św. Aleksandra Newskiego, przy ul. Widzewskiej (vide ryc. 1), 3 Kościoły rzymsko-katolickie: Św. Krzyża, przy ulicy Mikołajewskiej, Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, przy ulicy Łagiewnickiej (vice ryc. 2) i Św. Józefa, przy ulicy Ogrodowej, 2 Kościoły ewangelicko-augsburskie: Św. Trójcy na Nowym Rynku (vide ryc. 3) i Św. Jana przy ulicy Mikołajewskiej. Kościół Baptystów, przy ulicy Nawrot, dom modlitwy braci morawskich przy ulicy Św. Andrzeja i trzy synagogi (vide ryc. 4).
Pod względem zewnętrznego wyglądu Łódź uderza przybysza chaotyczną plątaniną nędznych domków, pozostałych z dawnych czasów, ze wspaniałemi gmachami, pobudowanemi w ostatnich czasach przez miejscowych potentatów finansowych. Gmachów historycznych, pomników, lub innych, w tym rodzaju, godnych uwagi zwiedzającego, zabytków brak w Łodzi zupełny, co łatwo objaśnić się daje niedawnem istnieniem miasta. Muzea, zbiory, biblioteki publiczne są to również instytucye nieznane tu wcale; w szalonym iście rozwoju swym Łódź włożyła cały zapas żywotnych swych sił w troskę około materyalnego, a nie intelektualnego bytu.
O rozwoju życia towarzyskiego nie wiele również powiedzieć można. Po całodziennej gorączkowej pracy zawodowej lub uganianiu się za „busines’em”, przeciętny Łodzianin znajduje wytchnienie pod własnym dachem, przy rodzinnym ognisku. Nieliczne stowarzyszenia sportowe, śpiewacze, lub ściśle korporacyjne przygarniają nieliczną tylko cząstkę osób płci męskiej. Dwa teatry: Victoria i Thalia, walczące z ciągłym niedostatkiem, urozmaicają, o tyle, o ile, chwile nudy, rozpościerającej swe skrzydła nad tem miastem milionów. Ruch piśmienniczy przedstawia się nader skromnie; reprezentują go trzy pisma zaledwie: Łodzianskij Listok, Lodzer Tageblatt i Lodzer Zeitung, co – jak na 300,000 mieszkańców liczące miasto – wypada bardzo skromnie. Sprawiedliwość jednak wyznać nakazuje, że oprócz powyższych cieszą się w Łodzi wielkiem rozpowszechnieniem i poczytnością wszystkie wydawnictwa warszawskie.
W okolice podmiejskie, zdobne w parki publiczne, tyle pożądane, jako miejsca miłych przechadzek, przez ludność miast wielkich, nie obfituje Łódź zbytnio. Miejscowości znane pod nazwą „Waldschlösschen” i „Helenów” (vide ryc. 8), znajdujące się w pewnem oddaleniu od miasta, a stąd nie codziennie dostępne, stanowią jedyny cel wycieczek Łodzian, pragnących zaczerpnąć w płuca nieco świeższego powietrza poza obrębem zadymionych ulic „polskiego Manchesteru”.
Oprócz wyżej zacytowanych rycin podajemy widoki: ulicy Piotrkowskiej (vide ryc. 5), passażu Meyera (vide ryc. 6) i gmachu Towarzystwa Kredytowego m. Łodzi (vide ryc. 7). Widoki te reprodukowane zostały w znacznie zmniejszonym formacie z wykwintnego wydawnictwa łódzkiej firmy fotograficznej „B. Wilkoszewski”, zatytułowanego „Widoki Łodzi”.

Przewodnik ilustrowany po Warszawie, Łodzi i okolicach fabrycznych; Wydawca Emil Skiwski; Warszawa, 1897. Zbiory. Biblioteka Narodowa i Polona.pl.; Str. 361-383. Domena publiczna. ¹