Paradyz na Piotrkowskiej. Kronika łódzkich uciech i wzruszeń roku 1867

Łódź roku 1867, miasto, które dopiero co zaczynało wyrastać z prowincjonalnych trzewików, a już mierzyło się z ambicjami wielkiej metropolii. Wśród fabrycznych kominów i stukotu krosien znalazło się jednak miejsce, gdzie dusza mogła odetchnąć – Sala Paradyz przy ulicy Piotrkowskiej. To tutaj, niczym w zwierciadle, odbijały się marzenia i potrzeby mieszkańców: raz w postaci koncertów i śpiewów, innym razem w maskaradach, przedstawieniach teatralnych czy popisach gimnastycznych.

Nie była to tylko sala, była to scena życia towarzyskiego, na której łodzianie uczyli się, że kultura i rozrywka mogą iść pod rękę z codziennym trudem. W niniejszej publikacji przywołujemy owe wydarzenia, zapisane w ogłoszeniach „Lodzer Zeitung”, by ukazać, jak w rytmie walca, arii i oklasków rodziła się miejska wspólnota.

Gawęda o Sali Paradyz, gdzie Łódź XIX wieku bawiła się, śpiewała i ćwiczyła duszę oraz ciało.

Była sobie w Łodzi, przy Piotrkowskiej, sala o wdzięcznej nazwie „Paradyz” i choć dziś próżno jej szukać, w roku Pańskim 1867 była niczym bijące serce towarzyskiego życia miasta. Tam to właśnie, wśród zapachu świec, stukotu trzewików i szelestu krynolin, łodzianie szukali rozrywki, nauki i odrobiny raju na ziemi.

Teatr i gimnastyka – czyli sztuka i pot na jednej scenie. Już w lutym zjawiło się w Paradyzie Towarzystwo Artystyczno-Gimnastyczne Quasthoffa. W niedzielę, 10 lutego, od godziny 7:30 wieczorem, publiczność mogła podziwiać pierwsze wielkie przedstawienie, a kasy otwierano już o szóstej, by chętni nie tratowali się w kolejce. Bilety – od 7 i pół kopiejki w galerii po 50 kopiejek w loży pozwalały oglądać cuda gimnastyki, baletu i pantomimy. Cóż to były za atrakcje! „Śpiąca w powietrzu Greczynka” zawisła między niebem a ziemią, a pani Alma Quasthoff zbierała aplauz tak gromki, że echo niosło się aż po Nowy Rynek. Dyrektor Quasthoff, przybyły z Berlina, dbał, by każdy skłon i piruet były godne stolicy.

Bale maskowe – gdzie panowie wąsy przyprawiali, a damy skrzydła motyle. Towarzystwo Śpiewu Męskiego, znane z donośnych głosów i jeszcze donośniejszych toastów, zapraszało na bale maskowe. Maskarada 2 marca 1867 roku była wydarzeniem, o którym długo plotkowano. Wstęp tylko dla członków i ich rodzin, a szczegóły podawano w zaproszeniach i okólnikach, jakby to była tajemnica stanu.

Koncerty – muzyka, co koiła dusze fabrykantów. W maju Towarzystwo Śpiewacze Mężczyzn urządziło dwa wielkie koncerty wokalno-instrumentalne (13 i 20 maja), oba na rzecz dyrygenta Aleksandra Heinricha. Programy były tak bogate, że niejeden meloman musiał się wesprzeć tabaką, by nie zasnąć wśród uwertur i kwartetów. Beethoven, Weber, Flotow, a nawet kantata o żabach, oto repertuar, który łączył powagę z humorem. Wstęp kosztował 50 krajcarów, a koncerty zaczynały się punktualnie o ósmej wieczorem. We wrześniu, 22 dnia miesiąca, orkiestra 26-osobowa dała koncert instrumentalny z kwartetami Haydna i Webera. Początek o godzinie czwartej po południu, a cena zaledwie 15 kopiejek, dzieci za połowę. Heinrich znów czuwał nad całością, jak dobry pasterz nad stadem nut.

Jesienne i zimowe zabawy – muzyka, taniec i rodzinne świętowanie. Październik przyniósł zabawy taneczne, organizowane przez Męski Chór. Wstęp tylko dla rodzin członków, bilety rodzinne trzeba było okazać niczym paszport do raju. A gdy rok chylił się ku końcowi, 31 grudnia odbyła się uroczystość założycielska Towarzystwa Śpiewaczego. Najpierw koncert o 19:30, potem bal do białego rana – a wszystko bez dodatkowej opłaty za program, by nikt nie mógł rzec, że kultura kosztuje więcej niż kufel piwa.

Podsumowanie historyczne. Sala Paradyz była w 1867 roku niczym tygiel, w którym mieszały się aspiracje młodego, dynamicznego miasta. Łódź, jeszcze nie metropolia, lecz już nie prowincja, potrzebowała miejsc, gdzie fabrykanci mogli pokazać nowe surduty, ich małżonki – koronki z Berlina, a młodzież – gibkość ciała i ducha. Koncerty, bale, przedstawienia gimnastyczne i teatralne; wszystko to budowało wspólnotę miejską, w której Polacy, Niemcy i Żydzi spotykali się nie przy warsztacie tkackim, lecz przy muzyce Beethovena i w cieniu maskarady. Sala Paradyz była więc nie tylko miejscem zabawy, ale i symbolem: że Łódź, choć przemysłowa, miała duszę, która pragnęła sztuki, śmiechu i odrobiny raju na ziemi.

Index na podstawie ogłoszeń z „Lodzer Zeitung” z 1867 roku dotyczących wydarzeń w Sali Paradyz.

• A. Schäffer – autor komicznego tercetu „Scena sądowa”, wykonywanego w maju 1867 r.
• Adalbert Gyrowetz – kompozytor kwartetów smyczkowych, obecnych w repertuarze koncertu wrześniowego.
• Aleksander (Al.) Heinrich – dyrygent Towarzystwa Śpiewaczego Mężczyzn; beneficjent koncertów wokalno‑instrumentalnych w maju 1867 r. oraz organizator koncertu instrumentalnego we wrześniu 1867 r.
• Alma Quasthoff – artystka, gimnastyczka i aktorka Teatru Pittoreskowego Quasthoffa; beneficjentka gali z 14 marca 1867 r., otrzymywała największy aplauz publiczności.
• Auguste Franchomme – wiolonczelista i kompozytor, którego utwory znalazły się w programie koncertu wrześniowego.
• C. Hennig – kompozytor „Deutsch‑Cantate” oraz kantaty o żabach, wykonywanych przez chóry Towarzystwa Śpiewaczego.
• Carl Maria von Weber – kompozytor koncertu fortepianowego i kwartetów smyczkowych, obecnych w repertuarze koncertów.
• Charles‑Auguste de Bériot – skrzypek i kompozytor, autor wariacji skrzypcowych wykonywanych w Paradyzie.
• Dursthoff (Pan) – kierownik własnego zespołu artystycznego, którego występy w lutym 1867 r. w Sali Paradyz wyróżniały się elegancją garderoby i precyzją wykonania.
• Faust – kompozytor marsza „Militär‑Festklänge”, wykonywanego podczas koncertów w maju 1867 r.
• Friedrich Flotow – kompozytor uwertury do opery „Martha”.
• Friedrich Sachner – kompozytor pieśni wieczornej dla chóru mieszanego.
• G. Müller – kompozytor chóru „Sänger‑Gruss”, nagrodzonego na festiwalu w Dreźnie, wykonywanego w Łodzi w 1867 r.
• Joseph Haydn – kompozytor kwartetów smyczkowych wykonywanych w Paradyzie.
• Ludwig van Beethoven – kompozytor uwertury do „Egmonta”, wykonywanej w programach koncertowych.
• Luigi Renzano / Venango – kompozytor walców koncertowych wykonywanych w Paradyzie.
• Mozart (Wolfgang Amadeus) – kompozytor solowych utworów na wiolonczelę, wykonywanych podczas koncertu 22 września 1867 r.
• Męski Chór (Männerchor) – w źródłach pojawia się zamiennie z Towarzystwem Śpiewu Męskiego; organizował zabawy taneczne i uroczystości rodzinne w Sali Paradyz.
• Nornberg / Romberg – kompozytor kwartetów smyczkowych, wykonywanych w programach Towarzystwa Śpiewaczego.
• Quasthoff (Dyrektor) – dyrektor Teatru Pittoreskowego, organizator przedstawień gimnastycznych, baletowych i pantomimicznych w lutym i marcu 1867 r.; określany jako „Dyrektor Berlińskiego Teatru” lub „Dyrektor berlińskiego bractwa”.
• Reissiger (Carl Gottlieb) – kompozytor uwertury do opery „Die Felsenmühle”, wykonywanej w programach koncertowych.
• Towarzystwo Artystyczno‑Gimnastyczne Quasthoffa (Künstler‑Gesellschaft Quasthoff / Theater‑Pittoresque Quasthoffa) – zespół artystyczny z Berlina, prowadzony przez dyrektora Quasthoffa. Organizował w Łodzi przedstawienia gimnastyczne, baletowe i pantomimiczne w lutym i marcu 1867 r.
• Towarzystwo pana Dursthoffa (Theatergesellschaft Dursthoff) – zespół artystyczny kierowany przez pana Dursthoffa, występujący w Sali Paradyz w lutym 1867 r. Znany z eleganckiej garderoby i precyzyjnych występów.
• Towarzystwo Śpiewacze Mężczyzn (Männer‑Gesang‑Verein, wariant nazwy) – organizator uroczystości założycielskiej 31 grudnia 1867 r. (koncert i bal).
• Towarzystwo Śpiewu Męskiego (Männer‑Gesang‑Verein) – łódzkie stowarzyszenie śpiewacze, organizator koncertów wokalno‑instrumentalnych (maj 1867), koncertu instrumentalnego (wrzesień 1867), a także bali maskowych i zabaw tanecznych (marzec, październik, grudzień 1867).

Uwagi.

• W dokumentach pojawiają się różne warianty nazwy Towarzystwa Śpiewu Męskiego (Männer-Gesang-Verein, Męski Chór, Towarzystwo Śpiewacze Mężczyzn) – wszystkie odnoszą się do tej samej instytucji, która była jednym z filarów życia muzycznego Łodzi.
• Obok niej działały zespoły przyjezdne (Quasthoff, Dursthoff), które wprowadzały do miasta element widowiska i nowoczesnej rozrywki.

Źródło.

• Gazeta łódzka „Lodzer Zeitung: z roku 1867, Nr wyd.: 16, 17,18, 19, 25, 26, 29, 53, 55, 106, 119, 120, 146, 147. Lokalizacja, Dostępność i Zbiory – Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Józefa Piłsudskiego w Łodzi – Regionalia Ziemi Łódzkiej. Prawa – Domena publiczna.

Views: 31