Miasto Łódź i jej okolice w Przewodniku po Europie z 1903 i 1909 roku

Łódź. Hotele: Grand Hotel (Piotrkowska 74), Victoria (Piotrkowska 17), Polski (Piotrkowska 3), Manteuffla (Zachodnia 48). Przy hotelach restauracje. Księgarnie główniejsze: Gebethner i Wolff, Szatke i Fiszer. Wystawa sztuk pięknych. Poczta, Mikołajewska róg Pasażu Meyera. Telefony po całem mieście; łączą też Łódź z Warszawą. Tramwaje elektryczne równie rozgałęzione po całem mieście. Dorożki: kurs 20 kop., w nocy 30. Z kolei 25-35, godzina jazdy 45 kop., w nocy 60 kop. Teatra: Teatr Zimowy, Teatr w hotelu Victoria, Teatr letni i Teatr Wielki. Uroczystości ludowe odbywają się w Łodzi w czasie Zielonych Świąt, gdy całe miasto wychodzi na Wodny Rynek na wybór króla kurkowego. Łódź, jako wieś, istniała już w XIV w. Na początku XIX w. zaliczona została w poczet miast. Podzielono ją na części, które rozdano osadnikom, niemcom. Najbardziej rozwinęła się Łódź w drugiej połowie zeszłego wieku; w tym to czasie powstają największe fabryki. Mieszkańców posiada dziś około 400.000. Do niedawna przesiąknięta duchem niemieckim, zaczyna teraz z coraz większym napływem ludności polskiej, nabierać charakteru miasta polskiego. Żadnych pomników historycznych. Kształt Łodzi jest podłużny, główna ulica Piotrkowska. Na niej pierwszorzędne sklepy, hotele, księgarnie i szeregi pięknych kamienic i pałaców bogatych właścicieli fabryk. Obok bogatych domów wznoszą się tam nędzne domki i ubogie sklepy. Największe fabryki są: na Ogrodowej fabryka Poznańskiego i niedaleko stamtąd na Księżym Młynie gmachy fabryczne Szajblerów. Po Ogrodowej dojść można do starego cmentarza, bardzo ładnie położonego i godnego zwiedzenia. Na placu, obok fabryki Poznańskiego, najstarszy kościół w mieście, drewniany, modrzewiowy. Wracając na Nowy Rynek po Nowomiejskiej dochodzimy do placu Kościelnego z kościołem Wniebowzięcia Najśw. Maryi Panny w stylu gotyckim i dwoma wieżami. Na ulicy Spacerowej godne widzenia: bardzo ładna synagoga i pałac Kunitzera.
W piękne okolice Łódź jest bardzo uboga. Najbardziej godne widzenia są: Waldschlosschen i Helenów, w tej ostatniej miejscowości zwierzyniec, jedyny w Królestwie.
Obok Łodzi leżą osady fabryczne połączone z Łodzią kolejką elektryczną oraz koleją Kaliską: Zgierz (22.000 m. Hotel Ikerta) i Pabjanice (pow. Łaski 32.000 m. Hotele: Hegenbarta i Krusze) posiada bardzo piękny renesansowy ratusz dawniej zameczek kapituły krakowskiej. Niedaleko: Łask (m pow. przy kolei Kaliskiej 6000 m.) gdzie arcybiskup Jan Łaski wzniósł wspaniałą kolegiatę, a cmentarz usypał ziemią przywiezioną z Jerozolimy. Brzeziny (m. pow. 9000 m.), Tomaszów Rawski (19.000 m. Hotele: Polski-Paryski), miasto przemysłowe. W pobliżu wśród lasów zamek carski w Spale. Rawa (m. pow. 8500 m. Hotel Dulewskiej). Kilka kościołów, olbrzymie mury kolegium jezuickiego i baszta po starym zamku ks. Mazowieckich nadają mu wiele osobliwości. Nowe Miasto nad Pilicą (zakład hydropatyczny).
Dalej na południe nad koleją Wiedeńską Noworadomsk (m. pow. 15.000 m. Hotele: Krakowski i Polski) miasto z pięknym ratuszem i klasztorem franciszkanów.

Przewodnik po Europie wyd. 2 z 1909 roku; Wydawnictwo Eugeniusza Starczewskiego. Domena publiczna. Zbiory CRISPA. Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Warszawskiego [dostępność na dzień 09.02.2025].